Ortalama yaşam süresi hızla artmaktadır. Yaşam süresinin artması ile toplumlarda yaşlı nüfus oranları da artmaktadır. Dünya sağlık Örgütü yaşlılığı 65 yaş sonrasındaki dönem olarak tanımlamaktadır. Günümüzde bir çok Avrupa ülkesinde yaşlı nüfus toplam nüfusun %20 sini oluşturmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre 28 Ocak 2011 tarihi itibariyle Türkiye nüfusunun %7.2’si 65 ve üzeri yaş grubundadır. Uzayan yaşam sürecinde yaşam kalitesinin arttırılması sağlıklı yaşlanma kavramını gündeme getirmiştir. Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yaşlı sağlığına verilen önem her geçen gün artmaktadır. Sağlıklı yaşlanma fiziksel, psikolojik ve sosyal yönden iyilik halini gösteren bir kavram olup, bireysel özelliklerin yanında toplumsal açıdan sağlanan destek hizmetleri ile yakından ilişkilidir. Günümüzdeki yaşlılık ile ilgili politikalar ve programlar, yaşam kalitesini ve genel sağlığı artırmaya odaklanmaktadır. Yaşlıların refahını artırmaya yönelik olarak belirlenen hedefler arasında, yaşlılık döneminde hastalıkları önlemek için politikaların geliştirilmesi, sağlık ve bakım hizmetlerine tam erişimin sağlanması, yaşlıların gereksinimlerinin karşılanması ve sürece katılımlarının teşvik edilmesi için temel sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi ve sürdürülebilirliğinin sağlanması gerekmektedir.
Geriatri nedir?
Geriatri; 65 yaş ve üstü kişilerin koruyucu hekimlik uygulamalarıyla sağlıklı yaşlanmalarını hedefleyen; ayrıca bu yaş grubunun sağlık sorunları, akut ve kronik hastalıklarının tanı, tedavi ve takibini yapan; sosyal ve fonksiyonel yaşamları, yaşam kaliteleri ilgilenen bir bilim dalıdır. İç hastalıkları uzmanı olan hekimler geriatri yan dalı yapıp geriatri uzmanı olurlar.
Çok yönlü geriatrik değerlendirmenin amaçları
Geriatrik hastaya yaklaşımda amaç yaşlının koruyucu hekimlik ve daha belirti vermeden bazı hastalıkların erken tanısı ile yaşlının sağlığını korumak; yaşlının fonksiyonel düzeyini ve yaşam kalitesini arttırmak, kesin tanıyı koymak; hipertansiyon, diyabet, hiperlipidemi, endokrin hastalıklar gibi yaşlıda sık görülen dahili hastalıkların yanında hareketsizlik, depresyon, demans, delirium, düşme, bası yarası, osteoporoz, çoklu ilaç kullanımı, görme ve işitmede azalma, beslenme bozukluğu, sarkopeni gibi geriatrik sendromları taramak, tedavi ve takiplerini planlamak; hastalığın seyrini takip etmek, optimum çevresel ve sosyal desteği de sağlayıp hastanın uygun bakımını yapmaktır. Ayrıca kırılgan yaşlı olarak adlandırılan geriatrik problemler açısından en riskli grubu belirlemek de çok yönlü geriatrik değerlendirmenin ile mümkün olmaktadır. Kırılgan yaşlılarda düşme, fonksiyonel bağımlılık, hastane yatış ve ölüm riski artmaktadır. Bu yaşlı grubunun belirlenmesi ve tedavi ve bakım planının düzenlenmesi çok yönlü geriatrik değerlendirmenin en önemli hedeflerindendir.
Çok yönlü geriatrik değerlendirme ile hastaneye yatışta azalma, ölüm oranında azalma, günlük yaşam aktiviteleri ve enstrümental günlük yaşam aktivitelerinde iyileşme, kazalarda azalma, hastane ve bakımevlerine müracaatta azalma, hayat kalitesinde düzelme ve yaşam süresinde uzama sağlanmaktadır.
İnterdisipliner ve mültidisipliner ekip kavramı
Çok yönlü geriatrik değerlendirmede interdisipliner ekip ön plandadır. İnterdisipliner ekipte geriatrist, hemşire, sosyal hizmet uzmanı, beslenme uzmanı, psikolog, fisyoterapist, iş ve uğraşı terapisti yer alır. Bu ekibe mültidisipiliner anlayış içerisinde nöroloji uzmanı, göz hekimi, ortopedi uzmanı, kardiyoloji, üroloji, kulak burun boğaz uzmanı, psikiyatri, farmakoloji uzmanları da gereken durumlarda dahil olmalıdır.
Çok yönlü geriatrik değerlendirme neleri içerir?
Çok yönlü geriatrik değerlendirme, yaşlı insanların tıbbi, fonksiyonel, psikososyal değerlendirmesinde önemli bir tanı aracıdır. Standart tıbbi değerlendirmeden farkı yaşlıların tıbbi problemleriyle birlikte fonksiyonel durumlarını, geriatrik sendromları ve hayat kalitesini çeşitli ölçeklerle değerlendirmesidir.
Tıbbi problemler: Yaşlılarda hastalıkların belirti ve bulguları erişkin yaş grubuna göre farklılık göstermektedir. Örneğin bilinç bulanıklığı ve genel durum bozukluğu ile doktora başvuran bir yaşlı hastada altta yatan neden bir infeksiyon hastalığı olabilir. Beslenmede azalma ile gelen yaşlı bir hastada neden depresyon gibi yaşlılıkta sık görülen bir hastalık olabilir. Bu nedenle yaşlı hastada her yeni belirti ve bulgu dikkatlice ele alınmalıdır. Hastanın diğer hastalıkları sorgulanmalı, kullandığı ilaçlar dikkatlice gözden geçirilmelidir. Yaşlılar genelde çok ilaç kullanır. Bu da genelde hem kaçınılması zor hem de hasta için yeni sorunlar yaratabilen durumları oluşturur. Bu yaş grubunda yaşlanmaya bağlı birçok mekanizmayla özellikle ilaçların yan etkileri, ilaçların birbiriyle etkileşimleri gibi problemler çok fazladır. Çok yönlü geriatrik değerlendirmede özellikle hastanın kullanmakta olduğu ilaçlar sorgulanmalı ve ilaç yan etkilerinin ve etkileşimlerinin en aza indirilmesi hedeflenmelidir.
Yaşlı hastada geleneksel fizik muayene kuralları geçerli olmakla birlikte bası yarası, düşme, idrar kaçırma, demans, depresyon gibi geriatrik sendromlar; baş dönmesi, ayakta tansiyon düşüklüğü gibi yaşlıda sık rastlanan problemler de değerlendirilmelidir. Yaşlı hastalar ayrıca yılda bir kez görme değerlendirmesinden geçmelidir. Ayrıca işitme problemi taranmalı ve gerektiğinde kulak burun boğaz hekimine sevk edilmelidir.
Koruyucu hekimlik: Yaşlılarda koruyucu hekimlik büyük önem taşımaktadır. Amaç yaşam tarzı ve davranış değişiklikleri ile sağlığın korunması ve kronik hastalıkların ilerlemesinin yavaşlatılması veya durdurulmasıdır. Koruyucu hekimlik uygulamaları yaşam tarzı değişiklikleri,, kazalardan korunma, kalp-damar hastalıklarının önlenmesi, ağız ve diş sağlığı, ruh ve akıl sağlığı ile ilgili değişikliklerin takibi ve önlenmesi, tarama testleri ve aşı programlarını içerir
Fonksiyonelliğin değerlendirilmesi: Fonksiyonel durumun değerlendirilmesi en sık temel günlük yaşam aktivitelerinin ve enstrümental günlük yaşam aktivitelerinin değerlendirilmesi ile yapılır. Temel günlük yaşam aktivitelerinde banyo, giyinme, tuvalet, kendi kendine beslenme, vb; enstrümental günlük yaşam aktivitelerinde telefon kullanma, alışveriş yapma, yemek hazırlama, finans gibi konular sorgulanır.
Geraitrik sendromların değerlendirilmesi: Yaşlı grupta sık görülen düşme, idrar tuatamama, osteoporoz, bası yarası, malnütrisyon (yetersiz beslenme), sarkopeni, demans, depresyon, deliryum, polifarmasi gibi durumların çeşitli test ve muayene metodlarıyla değerlendirilmesini kapsar.
Yürüme bozuklukları yaşlı bireylerin önemli bir yüzdesini etkilemekte; düşme, sakatlık ve bağımlılığa neden olmaktadır. 65 yaş üstü hastaların üçte birinden fazlası her yıl düşmektedir ve bunların yarısında düşme tekrarlayıcıdır. Düşme öyküsü olan hastalarda düşmeye neden olabilecek ilaç öyküsü, görme durumu, ayakta kan basıncı değişiklikleri, denge ve yürümenin değerlendirilmesi, kalp-damar hastalıkları ve ev içi tehlikelerin saptanması lazımdır. Tüm bunlar çok yönlü geriatrik değerlendirmede mevcuttur.
İdrar kaçırma yaşlı hastalarda sık görülen ancak genellikle sorulmadıkça dile getirilmeyen ciddi bir sağlık problemidir. Yaklaşık hastaların yarısında neden geçicidir ve altta yatan hastalık tedavi edildiğindedüzelmektedir. Çok yönlü geriatrik değerlendirme içinde idrar kaçırma sorgulaması yapılmalı ve nedenleri mutlaka araştırılıp uygun tedavi planlanmalıdır.
Beslenme durumunun değerlendirilmesi yaşlıda çok önemlidir. Her ne kadar şişmanlık önemli bir sorun olsa da yaşlı grupta malnütrisyon (yetersiz beslenme) giderek önem kazanan bir sağlık sorunu olarak önümüze çıkmaktadır. Malnütrisyon toplumdaki yaşlılarda %15, hastanede yatan yaşlılarda %60, huzurevi-bakımevinde kalanlarda %85’lere varan oranlardadır. Yaşlanma sürecindeki birçok fizyolojik değişiklik, hastalıklar, kullanılan ilaçlar gibi birçok faktör beslenme durumunu bozabilir. Yetersiz beslenme socunda kişinin bağışıklık sistemi zayılamakta, kalp, solunum, böbrek ve infeksiyon hastalıklarının oranı artmakta, hastaneye yatış artmakta, hastanede kalış süresi uzamakta, sarkopeni (kas kütlesinde azalma) olmakta, bası yarası sıklığı ve ölüm oranı artmaktadır. Bu nedenle 65 yaş üstü her kişi beslenme durumu yönünden taranmalı ve uygun beslenme programına alınmalıdır. Hastaların boyu, kilosu, vücut yağı, suyu ve yağsız vücut kitlesi ölçülür. Şu anda yaşlı hastaların değerlendirilmesinde tüm dünyada ve Türkiye’de geçerliliği ve güvenilirliği kanıtlanmış değerlendirme metodları mevcuttur ve çok yönlü geriatrik değerlendirmenin önemli bir kısmını oluşturmaktadır.
Yaşlı hastaların değerlendirmesinde önemli bölümlerden bir tanesi kişinin nörokognitif fonksiyonlar denen ruh, sinir ve bilişsel fonksiyonlarının değerlendirilmesidir. Yaşlıların yaşadığı sağlık sorunları arasında nöropsikiyatrik hastalıklar önemli yer tutar. Yaşlıda depresyon dünyada ve Türkiye’de benzer sıklıktadır ve nerdeyse her 5 yaşlıdan birinde depresyon mevcuttur. Bu nedenle depresyonun değerlendirilmesi çok yönlü geriatrik değerlendirmede mutlaka yer almalıdır. Yine Alzheimer hastalığının sıklığı yaşlanan nüfusla birlikte giderek artmaktadır çünkü yaş arttıkça sıklık artmaktadır. 65 yaş üstünde sıklık %5 iken, 85 yaş üstünde %40’dır. 90 yaşın üstünde ise her 2 kişiden biri Alzheimer hastalığına yakalanmaktadır. Demans varlığını tespit etmek için kısa tarama testlerinden ve geniş kapsamlı test gruplarından yararlanılır.
Sosyal (sosyoekonomik durum, sosyal destek ve rol, sağlık hizmetlerinden yararlanma, bakım imkanları) ve çevresel değerlendirme (ev güvenliği, oda güvenliği, kazaların önlenmesi, vb) çok yönlü geriatrik değerlendirmenin önemli bir kısmını tutar.
Yukarıda ana hatlarıyla anlatılan çok yönlü geriatrik değerlendirme yaklaşık 1 saat sürer.
Sonuç:
Geriatri tüm bilgi, ilgi, uğraşı ve araştırmasının 65 yaş ve üstünde odaklandığı, bu nedenle deneyiminin de o ölçüde arttığı bir bilim dalıdır. Çok yönlü geriatrik değerlendirme ile iç hastalıkları muayene ve tetkiklerinin yanı sıra birçok hastalığı daha belirti vermeden teşhis ve tedavi etmek; hangi belirtilerin yaşlılığın doğal seyri, hangilerinin bir hastalık belirtisi olduğunu ayırt etmek; bu yaş grubunda sık görülen hastalık ve komplikasyonları geniş ölçüde teşhis, tedavi ve takip etmek mümkündür. Ayrıca interdisipliner ekip (hekim, hemşire, beslenme uzmanı, fizyoterapist, sosyal hizmet uzmanı, psikolog, iş ve uğraşı terapisti) ile poliklinik ve hastane dışında evde bakım modeli sağlamaya çaba göstermektedir. Çok yönlü geriatrik değerlendirmede interdisipliner ekip ön plandadır. Bu ekibe mültidisipiliner anlayış içerisinde nöroloji uzmanı, göz hekimi, ortopedi uzmanı, kardiyoloji, üroloji, kulak burun boğaz uzmanı, psikiyatri, farmakoloji uzmanları da uygun durumlarda dahil olmalıdır.
Sonuç olarak amaç; yaşlının sağlığını korumak, erken tanı ile hastalıklarını önlemek veya geciktirmek, hastalandığında tedavi etmek, yaşam kalitesini yükseltmek ve bağımsız olarak yaşamını sürdürmesine destek olmaktır.
Prof. Dr. Aslı Çurgunlu
İç Hastalıkları ve Geriatri uzmanı
Anasayfa
